Tijdens een vakantie in Frankrijk bezocht ik de Koninklijke zoutziederij te Arc-et-Senans (dep. Jura). In een halve cirkel vinden we 10 gebouwen in neoclassicistische en geometrische stijl, gebouwd tussen 1775 en 1779 en ontworpen door architect Andre Ledoux in opdracht van Louis XV. In het Frankrijk van voor de revolutie stond er een hoge belasting op zout. Het zout werd echter aangevoerd van zoutmijnen, ongeveer 20 km verwijderd. Daar Arc-et-Senans naast het grote bos van Chaux lag, zou dit deels dienen voor de brandstof, maar ook waren er plannen om op de ontgonnen plaatsen een dorp te bouwen voor de werknemers van de zoutziederij. De Franse revolutie besliste er anders over.

In Engeland is er wel zo’n project om naast bestaande fabrieken een woonzone te bouwen voor het werkpersoneel verder ontwikkeld. Port Sunlight was het levenswerk van William Hesketh Lever – later Lord Lever en voorloper van o. a. Unilever.

Port Sunlight ligt tegenover Liverpool aan de andere oever van de Mersey rivier.

Lever zag in de Victoriaanse tijd rond 1870 een combinatie van fabrieksgroei en bevolkingstoename, ook door influx (instroming) van Ierse immigranten. Dit bracht naast weelde voor sommigen ook veel afgrijselijke levenssituaties door ziektes, afval en ongezonde behuizing.

 

Lever kwam uit een typische “lower middleclass” familie. Zijn vader had een kruideniersbedrijf en typisch Victoriaanse ideeën over respect, hard werk en religie. Lever zelf zag veel heil in de zeephandel, door de impact van de verstedelijking en het verhogen van de levensstandaard. Hij kocht een patent en zo ontstond Sunlight.

Lever wou, zoals veel Victorianen, zijn weknemers laten delen in de weelde die ze samen creëerden. Hij besloot zijn eigen fabriek te bouwen, met een eigen toegang naar de haven (om zo haventaksen te vermijden) en ook huizen voor zijn werknemers. Hij dacht niet alleen aan huizen, maar ook aan scholen, een bibliotheek en publieke gebouwen.

De filosofie was eenvoudig: verbeter de werk- en leefcondities van de werknemers, zo krijg je gezondere en meer geïnteresseerde werklui en dit komt dan het profijt van de werkgever ten goede. Hij streefde naar een hoog gehalte in gezondheid en moraliteit, gecombineerd met een sterk gemeenschapsgevoel. Verder waren er de evolutie in bouwmateriaal en bouwstandaard (the Victorians waren in feite de uitvinders van de moderne loodgieterij), de evolutie in transport en zelfs de eerste bewegingen voor tuinaanleg in stedelijk gebied.

Port Sunlight ontstond als een mooi en aangenaam dorp: zijn “modeldorp”.

In 1888 werd de eerste “spade” gestoken. Op het einde van 1889 was er al sprake van een totaal van 28 woningen (in cottage stijl, beschreven als Old English) naast de fabriek. Later kwamen er nog meer woningen, een winkel en het eerste publieke gebouw (Gladstone Hall).

In de volgende acht jaar kwam men op een totaal van 278 huizen en werden er ook architectonisch andere stijlen gebruikt. De straten waren breed, een continentaal boulevard met veel bomen en struiken.

Op een bepaald ogenblik telde de opgerichte school 55 leerlingen.

Daar Lever veel vrouwen tewerk stelde, gaf hij in een van zijn publieke gebouwen les in koken en kleding maken.

Er werd gezorgd voor adequate voeding en medische opvolging. Rond 1909 waren er zelfs een gymnasium, een theater en een openluchtzwembad.

In 1913 overleed Lady Lever (de echtgenote van Lever). Later bouwde hij voor haar the Lady Lever Art Gallery (1922). Hier vinden we tot op de dag van vandaag een der grootste collecties van de Pre-Raphaelites, de belangrijkste schildersgroepering uit de Victoriaanse tijd.

Industriële conflicten waren uiterst zeldzaam in Port Sunlight, alhoewel zijn criticasters verkondigden dat Lever een weldoend despoot was die de levens van zijn werknemers controleerde – een dorp, gedomineerd door de geest van … zeep.

De welvaart in de jaren ‘50 bracht een grote ommekeer in het sociale leven. Het speciale leen- en pachtsysteem van Lever was achterhaald. Meer mensen konden eigendommen verwerven en zo werden veel huizen uit Port Sunlight verkocht.

Er bestaat echter nog een Village Trust om het mooie geheel samen te houden. Zij beheert het dorp sinds 1999. Een informatiecenter dicht bij The Lady Lever Gallery geeft veel uitleg over de geschiedenis.